Με βάση τις καταγραφές του επιθεωρητή Δ. Μ. Σάρρου.
Σήμερα είναι ελάχιστοι οι κάτοικοι του Ρουμλουκιού, που γνωρίζουν πως ο εύφορος κάμπος κάποτε ήταν ένας απέραντος βάλτος με πυκνή χαμηλή βλάστηση, με βοσκοτόπια, που απλώνονταν χιλιάδες ζώα, μικρά και μεγάλα, αγέλες αλόγων για τις ανάγκες του στρατού και τη μεταφορά αγαθών σε μακρινούς τόπους. Αλλά και με πυκνά δάση με αιωνόβια φτελιάδια, όπως το τελευταίο δάσος του Σταυρού, που χαλάστηκε στη δεκαετία 1930-40,….. ζούσε ένας πολύ βασανισμένος λαός, που συνεχώς έδινε μάχες με συμμορίες ληστών, Τουρκαλβανών και άλλων, που λυμαίνονταν την περιοχή. Μάχη έδιναν καθημερινά και με τα στοιχεία της φύσης, τις συχνές πλημμύρες από τον Αλιάκμονα, που μετέβαλλε τον τόπο σε βάλτο, με ασθένειες θανατηφόρες. Μεγάλη ήταν η προσπάθεια των κατοίκων να διατηρήσουν και να διασώσουν τα ιερά τους ήθη, έθιμα, τις χριστιανικές και λαϊκές τους παραδόσεις, το γλωσσικό ρουμλουκιώτικο ιδίωμα, την γυναικεία ενδυμασία, το μοναδικό γυναικείο κεφαλόδεσμο, που λέγεται πως έρχεται από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, τη μουσική παράδοση και τους χορούς, που συνταιριάζουν με την ενδυμασία.
Είναι, επίσης, γνωστός ο αγώνας, που δόθηκε για τη διατήρηση της ορθόδοξης Ελληνικής Εκκλησίας και της γλώσσας μας με τους Βούλγαρους 1904-1908. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, ιερείς, δάσκαλοι στον αγώνα. Αυτά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κατοίκων του κάμπου, που οι Τούρκοι ονόμασαν Ελληνότοπο-Ρωμιώτοπο-Ρούμ-λούκ. Ατυχήσαμε, βέβαια, να μην έχουμε αρκετές γραπτές μαρτυρίες, παρά τη μεγάλη προσπάθεια, που γίνεται από αρκετούς συμπολίτες μας, αλλά κυρίως, από το μεγάλο μας Ημαθιώτη «πρόδρομο» Ιστορικό, κ. Γεώργιο Χ. Χιονίδη.
Είναι ευτύχημα ότι σε μια ανατύπωση του ΙΕ τόμου του περιοδικού της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών «Μακεδονικά» του 1975 δημοσιεύθηκε μια εξαίρετη μελέτη του Σ.Ι Παπαδόπουλου, στην οποία περιλαμβάνεται «η ανέκδοτη έκθεση του γνωστού Ηπειρώτη εκπαιδευτικού, φιλολόγου, λαογράφου και ιστοριοδίφη Δημητρίου Μ. Σάρρου (1869-1938), που ως«Γενικός Επιθεωρητής των εν Μακεδονία Ελληνικών Σχολείων» περιόδευσε το 1906 την ύπαιθρο του καζά (επαρχίας) Θεσσαλονίκης και μας έδωσε σε μιαν εκτενή έκθεσή του λεπτομερή και ενδιαφέροντα στοιχεία, τόσο για τα σχολεία, όσο και για την οικονομική και κοινωνική κατάσταση των κατοίκων των διαφόρων χωριών της περιοχής αυτής.
Ομολογουμένως η έκθεση του Δ. Μ. Σάρρου παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, όχι μόνο για το κυρίως θέμα, που είναι τα σχολεία και οι δάσκαλοι, μα και για άλλες πλευρές, όπως η εθνολογική σύνθεση του πληθυσμού, το ιδιοκτησιακό καθεστώς κάθε χωριού, αλλά και η δυνατότητα του ελληνικού κράτους να στέλνει επιθεωρητές σε σχολεία ξένης επικράτειας (οθωμανικής), να ενισχύει οικονομικά την ίδρυση, οικοδόμηση και επέκταση σχολείων, να συμβάλλει στη μισθοδοσία των δασκάλων.
Αν θέλαμε να σταθούμε λίγο περισσότερο στην αναφορά, που κάμνει για την πόλη μας, θα επισημαίναμε τις πληροφορίες πως «η εβδομαδιαία αγορά (το παζάρι)» αρχίζει να πρωτολειτουργεί το 1906, ότι υπήρχε καινούργιο πέτρινο σχολείο και εκκλησία «κομψή και ευρεία». Ας προσέξει, ακόμα, ο αναγνώστης τους επαίνους για τους Γιδιώτες και όσα άλλα χαρακτηριστικά αναφέρει ο, πράγματι, διορατικός κύριος Επιθεωρητής.
Γιδάς, 16 και 28 Μάίου 1906
Οικίαι 115, κάτοικοι 660 ‘Έλληνες. Μαθηταί εγγραφ(έντες) 50 (ων 5 μόνον κοράσια), διδάσκαλος 1. Το χωρίον τσιφλίκι οθωμανικόν.
Το κεντρικώτατον τούτο χωρίον του Ρουμπλουκίου, ενω από του έτους τούτου γίνεται και εβδομαδιαία αγορά (παζάρι), έχει σχολείον νεόδμητον λίθινον και εκκλησίαν κομψήν και ευρείαν, ιδρύματα των προοδευτικών και φιλοπόνων κατοίκων.
Εν τω τετρατάκτω δημοτικώ σχολείω εδίδαξεν ο μέτριος διδάσκαλος Δ. Τσιτσιμήτας τους 50 εγγραφέντας μαθητάς. Οι κάτοικοι θέλουσι να προσθέσωσι και δεύτερον διδάσκαλον ή διδασκάλισσαν, όπερ από του παρελθόντος έτους υπεδείξαμεν αυτοίς, μη δυνηθείσιν εκ των ιδίων πόρων να φέρωσι τούτο εις πέρας. Κατά την επί ταις εξετάσεσι μετάβασίν μου διενήργησα μεταξύ αυτών έρανον εκ δέκα περίπου λιρών, ας αφήκα τοις εκεί εφόροις και ιερεύσιν , (να παρασκευάσωσιν αίθουσαν παραδόσεων δια την διδασκάλισσαν, ης ο διορισμός είναι και άλλως αναγκαίος, καθ’ όσον και ενταύθα και εν πάσι σχεδόν τοις χωρίοις του Ρουμπλουκιού κοράσια δεν φοιτώσιν εις τα σχολεία, εν οις μόνος άρρενες διδάσκουσιν. ‘Έπειτα δια της προσθήκης της διδασκαλίσσης θα καταρτισθή κάλλιον το σχολείον του κεντρικού τούτου χωρίου, όπερ δέον να γίνη εξάτακτον, ίνα φοιτώσιν εις τας δύο ανωτάτας αυτού τάξεις και μαθηταί εξ άλλων πλησιοχώρων τσιφλικιών, άτινα μόνον τριτάξια ή τετρατάξια γραμματεία έχουσι υπό αγράμματους και απαιδαγωγήτους ως επί το πολύ ψευδοδιδασκάλους.
Δημοτικό σχολείο στο Ρουμλούκι (αρχές 20ου αι.). Διακρίνεται ο δάσκαλος Κ. Κουρκούτας
Νεοχώριον
Κτήμα κατά ½ του κ. Γ. Μαυρουδή μετά οικίων 45 και κάτοικων 254 απάντων Ελλήνων. Μαθηταί ενεγράφησαν 24 εκ τέσσαρας τάξεις διδασκόμενοι υπό του αποφοίτου της σχολής Γιδά Α. Παπαφιλίππου, όστις επιθυμεί να εισαχθή εις το υποδιδασκαλείον. Το χαμηλότατον και σαθρόν διδακτήριον όπου επεσκευάσθη. Το χωρίον καταβάλλει μόνον 10 λίρας εις μισθόν του διδασκάλου.
Σχοινάς
Κτήμα τουρκικόν μετά οικιών 32 και κατοίκων 185 απάντων Ελλήνων. Οι κάτοικοι δεν ηδυνήθησαν, ως λέγουσι, να διατηρήσωσιν δια των 8 μόνον λιρών, ας κατέβαλον, τον διδάσκαλόν των, δια τούτο μη τυχόντες επιδόματος δεν ήνοιξαν σχολείον. Αν μη δοθή επίδομα εις το μικρόν τούτο χωρίον, δύνανται οι μαθηταί αυτού να μεταβαίνωσι εις τον πλησίον Γίδάν. Ο εντόπιος ιερεύς αγράμματος ων αδυνατεί ν’ αναλάβη και διδασκαλικά καθήκοντα.
Παλαιοχώριον, 16 Μαΐου 1906
Κτήμα τουρκικόν μετά οικιών 45 και κατοίκων 253 απάντων Ελλήνων. Εν τω τετρατάκτω γραμματείω ενεγράφησαν 25 άρρενες μαθηταί διδασκόμενοι και εφέτος υπό του εκ Γρίβας γραμματοδιδασκάλου Ιωαννίδου, εις όν οι κάτοικοι δίδουσιν 8 λίρας, λαμβάνοντες και παρ ‘ ημών επίδομα. Το διδακτήριον χαμηλόν και καλαμόπλεκτον.
Λειανοβέργι, 16 Μαΐου 1906
Κτήμα τουρκικόν μετά οικιών ελληνοφώνων 35. Το διδακτήριον ισόγειον, υποφερτόν. Εφοίτησαν δ’ εν αυτώ 24 μαθηταί αποσυρθέντες προ του Πάσχα εις την βοσκήν των αγελάδων των, διότι μοι είπον «το χωρίον δεν έβαλε γελαδαρούδη εφέτος. Ο γραμματοδιδάσκαλος Ακριβός Σαραντόπουλος εκτελών και χρέη κανδηλάπτου λαμβάνει 12 λίρας εκ του χωρίου, όπερ διαρκώς και παρ’ ημών ζητεί επίδομά τι προς βελτίωσιν του σχολείου του.
Σημ. κακώς εν τω χάρτη των ελλην(ικών) σχολείων φέρεται το χωρίον υπό το ανύπαρκτον όνομα Lambouri.
Κορυφή, 29 Μαΐου 1906
Κτήμα τούρκικον εκ των μεγαλυτέρων του Ρουμλουκίου έχον οικίας 60, κατοίκους δε 482 Έλληνας. Εν τω σχολείω αυτού συνεκεντρώθησαν εφέτος 60 μαθηταί (ων 7 κοράσια), εν οις περιλαμβάνονται και δέκα εκ του πλησίον σλαυοφώνου Νησελλουδίου και της Παλαιοχώρας, διδαχθέντες υπό πρωτοπείρου γραμματοδιδασκάλου, του Ν. Δίτση εκ Μοναστηρίου, ιερωθέντος του προκατόχου του και μεταβάντος εις την πατρίδα του Καψόχωραν. Αντί του χαμηλοτάτου και ετοιμορρόπου διδακτηρίου θέλουσι ν’ ανεγείρωσι νέον εν τω ευρεί περιβόλω της εκκλησίας οι φιλότιμοι κάτοικοι, υπολογίσαντες την προς τούτο δαπάνην εκ 70 λίρας, ζητούσι δε και παρ’ ημών αποπεράτωσιν ταχείαν του κεντρικού τούτου σχολείου.
Δημοτικό Σχολείο Νησελίου. Δάσκαλος Δημούλης Στέργιος
Δημοτικό Σχολείο Γκριζαλίου (Αγκαθιάς). Αρχές 20ου αι
Κλειδί
Κτήμα τουρκικόν μετά οικιών 50, κατοίκων δε 430 Ελλήνων. Το διδακτήριον του χωριού, εν ω προσήλθον εφέτος 38 μαθηταί, είναι διώροφον και καθαρόν, Ο διδάσκαλος Κωνστ. Βαφείδης εκ Βερροίας εργάζεται καλώς.
Καλύβια Κλειδιού
Κτήμα παρακείμενον τω ανωτέρω χωρίω. Έχει οικίας ελληνικάς 11, κατοίκους δε 85. εκκλησιάζονται και στέλλουσι τα τέκνα των εις το Κλειδί.
Κάλιανη – Πλατύ – Καρυά, … Μαΐου 1906
Εν τοις τουρκικοίς τούτοις κτήμασι δεν διαμένουσι πλέον ημέτεραι οικογένειαι, αντικαταστάσαι δια Τουρκαθιγγάνων.
Τσινάφουρ(ν)ον κτήμα τουρκικόν μετά 46 οικιών, κατοίκων δε 340 Ελλήνων. Πλήν τούτων έχει και 12 τουρκαθιγγανικάς οικογενείας. Εν τω τετρατάκτω σχολείω του εφοίτησαν 35 μαθηταί, ων 5 κοράσια. Ο διδάσκαλος Γεώργιος Θεοδωρίδης φιλότιμος. Το διδακτήριον και η εκκλησία του χωριού εκ των καλλιτέρων του Ρουμπλουκίου ιδρυμάτων. Ο εντόπιος εφημέριος ευφυής και εύπορος.
Τρίκκαλα
Κτήμα τουρκικόν μετά 25 οικιών ελληνικών και 5 τουρκαθιγγάνων. Εν τω ελεεινώ σχολείω εφοίτησαν 18 μαθηταί διδαχθέντες υπό του περυσινού εντοπίου μονόχειρος διδασκάλου-κανδηλάπτου Ιωάννου Αθανασίου αντί μισθού 8 λιρών.
Υ.Γ. Φωτογραφίες έχει το λεύκωμα με σχολεία εκείνης της περιόδου σελ. 80-8
