Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδας
Από την μέχρι τώρα έρευνα , σχετική με τις σχολές της Βέροιας, γνωρίζουμε ότι τα σχολεία στην πόλη της Βέροιας, αλλά και ευρύτερα στην Επαρχία Βεροίας, συντηρούνταν από εισφορές πολιτών, από κληροδοτήματα, από οικονομική ενίσχυση, που παρείχαν σύλλογοι, που σκοπός τους ήταν η διάδοση των Ελληνικών γραμμάτων , αλλά και από την οικονομική ενίσχυση, που παρείχε η μητρόπολη Βεροίας μέσω χορηγιών από ενορίες και μοναστήρια, μέσω των δισκοφοριών ή, επίσης, μέσω της απόδοσης μέρους από τα ενοίκια των βακουφικών κτημάτων ή ακόμα και με την παροχή κτημάτων στις σχολές, προκειμένου να τα διαχειριστούν και να αποκομίσουν τα κέρδη . Γνωρίζουμε, επίσης, ότι κατά το διάστημα 1883 – 1886 τα έσοδα των Σχολών της Βέροιας προέρχονταν από: 1. Προικοτιμήσεις, 2. Δίσκοφορίες, 3. Ιερά Μητρόπολη (από συμβιβασμούς, διαζύγια, συμβόλαια κ.α.), 4. Ενορία Ταξιαρχών, 5. Τόκους σχολειακών κεφαλαίων, 6. Εμβατικά (ενοίκια καφενείων εκκλησιών), 7. Πώληση κεριού (το Πάσχα), 8. Συνδρομή Δημ. Ρακτιβάν, 9. Συνδρομή Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Θεσσαλονίκης, 10. Ενδεικτικά, εισιτήρια (θεάτρων), ελέγχους, λαχεία, πώληση βιβλίων, 11. Δωρεές διαφόρων Βεροιωτών . Για την περίοδο 1886-1891 παρατηρούμε ότι οι εφοροεπίτροποι, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για τη διοίκηση των σχολών και τη διαχείριση των οικονομικών τους δημιουργούν ένα μηχανισμό στήριξης των σχολών καταθέτοντας ένα μεγάλο αποθεματικό κεφάλαιο στην τράπεζα του Αγίου Αντωνίου . Από αυτό χορηγούσαν κατ’ έτος ένα μέρος στις σχολές, διευκολύνοντας έτσι τη λειτουργία τους .
Παρ’ όλες τις παραπάνω οικονομικές ενισχύσεις, άγνωστη παραμένει η οικονομική ενίσχυση, που παρείχε σε σχολεία της Επαρχίας Βεροίας η «Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας» του τότε ελεύθερου Ελληνικού Κράτους, η οποία υπαγόταν στο Υπουργείο Εξωτερικών. Η επιτροπή αυτή στην ουσία αντικατέστησε το Σύλλογο προς Διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων, ο οποίος εμφανιζόταν, επίσης, ως όργανο του Υπουργείου Εξωτερικών και είχε δημιουργηθεί στις 3 Απριλίου του 1869, με σκοπό τη διάδοση της ελληνικής παιδείας μέσω της οργάνωσης και της πολύπλευρης υποστήριξης των κατά τόπους φορέων των περιοχών εντός των ορίων της Οθωμανικής κυριαρχίας και, ιδίως, αυτών, που βρίσκονταν στη Μακεδονία και τη Θράκη . Ο Σύλλογος δραστηριοποιόταν με την παροχή κονδυλίων, που εξασφάλιζε από το Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά και από ιδίους πόρους. Η κυριότερη δραστηριότητα του Συλλόγου σχετίζεται με την επιχορήγηση κοινοτήτων μέσω των προξενικών αρχών, ιδίως για την ίδρυση και συντήρηση σχολών . Τα κονδύλια αυτά σταδιακά αυξάνονταν μέχρι το 1887, ενώ, αμέσως μετά, παρατηρείται κάμψη, λόγω του ότι οι ενέργειες του Συλλόγου προκάλεσαν τις υποψίες και την εχθρική στάση της Υψηλής Πύλης, οπότε έπρεπε να βρεθεί οπωσδήποτε τρόπος να διασκεδάσει η Ελληνική πλευρά τις εντυπώσεις .
Τότε αποφασίζεται να αντικατασταθεί ο Σύλλογος από την Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας, η οποία εμφανίζεται, πλέον, ως ο αρμόδιος φορέας για την εκπαιδευτική ενέργεια στις αλύτρωτες επαρχίες . Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά, η Επιτροπή απέσπασε θετικότερες κριτικές από το Σύλλογο κι αυτό, γιατί οι κινήσεις της ήταν πιο προσεκτικές και πιο μετριοπαθείς. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι η προσφορά, τόσο του Συλλόγου αρχικά, όσο και της Επιτροπής μετέπειτα, δεν εξαντλούνταν στην οικονομική ενίσχυση της παιδείας, όπου ήταν ουσιαστική και αποτελεσματική, αλλά επεκτεινόταν παραπέρα, όπου οι δυο φορείς ήταν τα συντονιστικά και εκτελεστικά όργανα για την άσκηση της εκπαιδευτικής πολιτικής στη Μακεδονία και τη Θράκη.
Όπως αναφέραμε και παραπάνω, η επαρχία Βεροίας έτυχε της ενίσχυσης του Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων και, συγκεκριμένα, του παραρτήματος της Θεσσαλονίκης, όπως διαπιστώνεται από τον κώδικα των σχολών της Βέροιας των ετών 1883-1884 . Παρακάτω θα παρουσιάσουμε στοιχεία, τα οποία αποδεικνύουν ότι οι ενισχύσεις από πλευράς του Ελληνικού Κράτους συνεχίστηκαν και αργότερα, από την νεοϊδρυθείσα τότε Επιτροπή προς Ενίσχυση της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας. Τα στοιχεία, που παρουσιάζουμε, αφορούν τα σχολικά έτη 1886-1887, 1887-1888, 1888-1889 και 1889-1890 . Με τον τρόπο αυτό συμπληρώνεται ένα κενό, που υπήρχε μεταξύ των ετών 1886 και 1891 και αφορούσε την οικονομική στήριξη των σχολών της επαρχίας Βεροίας από εξωτερικούς παράγοντες.
Για το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα επιχορηγήθηκαν τα σχολεία της Βέροιας, του Γιδά και του Σελίου. Πιο συγκεκριμένα τα σχολεία της Βέροιας έλαβαν τριάντα (30) λίρες για το σχολικό έτος 1886-1887, ποσό το οποίο αποπληρώθηκε στις 8 Ιανουαρίου 1888, ενώ το σχολείο του Γιδά 18 λίρες. Μάλιστα, δίπλα στην επιχορήγηση του σχολείου του Γιδά αναφέρεται το όνομα Γεώργιος Βλαχογιάννης, το οποίο πιθανότατα παραπέμπει στο δάσκαλο, ο οποίος εισέπραξε το παραπάνω ποσό στις 8 Ιανουαρίου 1888.
Για το σχολικό έτος 1887-1888 η επιχορήγηση των σχολών της Επαρχίας Βεροίας περιορίζεται στο χρονικό διάστημα 21-4-1888 έως 30-6-1888. Για το διάστημα αυτό τα σχολεία έλαβαν το ποσό των δέκα (10) λιρών, οι οποίες αποπληρώθηκαν στις 30-6-1888. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να θυμηθούμε όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω σχετικά με τη δράση του Συλλόγου και την αντικατάστασή του από την Επιτροπή. Παρατηρούμε ότι για το σχολικό έτος 1887-1888 τα σχολεία δεν επιχορηγούνται για το χρονικό διάστημα Οκτώβριος 1887 – Μάρτιος 1888 . Η εξήγηση, πιθανότατα, βρίσκεται στο χρονικό διάστημα, που απαιτήθηκε, για να γίνει η συγκεκριμένη αντικατάσταση και να αναλάβει πλήρως τα καθήκοντά της η Επιτροπή. Ένα άλλο σημείο, το οποίο αξίζει να αναφέρουμε και γίνεται καλύτερα αντιληπτό παρακάτω, έχει να κάνει με το ύψος της επιχορήγησης και τον τρόπο απόδοσής της. Είδαμε ότι για το σχολικό έτος 1886-1887 τα Σχολεία της Βέροιας επιχορηγήθηκαν μία φορά με το ποσό των τριάντα (30) λιρών. Από εδώ και στο εξής οι επιχορηγήσεις δίνονται ανά διμηνία ή τετραμηνία. Αυτή πιθανότατα να είναι και η πολιτική που εφάρμοσε η Επιτροπή προκειμένου να διασκεδάσει τις εντυπώσεις των Οθωμανικών αρχών, οι οποίες είχαν ενοχληθεί από την έως τότε δράση του Συλλόγου.
Για το ίδιο σχολικό έτος και το ίδιο χρονικό διάστημα επιχορηγήθηκε και το σχολείο του Γιδά με το ποσό των έξι (6) λιρών, οι οποίες αποπληρώθηκαν επίσης στις 30 Ιουνίου 1888.
Tο συγκεκριμένο σχολικό έτος παρατηρούμε ότι ξεκινά και η επιχορήγηση του σχολείου του Σελίου . Η επιχορήγηση αποσκοπούσε στην τόνωση του Ελληνικού στοιχείου και την ενίσχυση της Ελληνικής παιδείας των Βλαχοπαίδων σε μια εποχή, κατά την οποία η Ρουμανική Προπαγάνδα είχε αρχίσει ήδη να κάνει την εμφάνισή της . Έτσι, λοιπόν, η Επιτροπή ενέκρινε το ποσό των 11 λιρών, το οποίο έλαβε η δασκάλα Δασκαλοπούλου Δ., ως αποζημίωση για το σχολικό έτος 1887-1888.
Το επόμενο σχολικό έτος 1888-1889 επιχορηγήθηκαν και πάλι τα σχολεία της Βέροιας, του Γιδά και του Σελίου. Η επιχορήγηση γίνεται σε τετραμηνιαίες δόσεις. Πιο συγκεκριμένα, τα σχολεία της Βέροιας επιχορηγήθηκαν για την τετραμηνία Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1888 με το ποσό των 10 λιρών, ποσό το οποίο έλαβαν στις 23 Δεκεμβρίου 1888. Το σχολείο του Γιδά επιχορηγήθηκε για την τετραμηνία Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1888 με το ποσό των 6 λιρών, τις οποίες έλαβαν στις 24 Φεβρουαρίου 1889 και με το ίδιο ποσό για την τετραμηνία Μάιος – Αύγουστος 1889, το οποίο έλαβαν στις 17 Νοεμβρίου 1889.
Τέλος, το σχολείο του Σελίου επιχορηγήθηκε για τις τετραμηνίες Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1888 και Μάιος – Αύγουστος 1889 με το ποσό των 11 και των 11,33 λιρών αντίστοιχα. Τα ποσά έλαβε η δασκάλα Δ. Δασκαλοπούλου στις 24 Φεβρουαρίου 1889 και 17 Νοεμβρίου 1889. Παρατηρούμε ότι η επιχορήγηση του Σχολείου του Σελίου είναι αρκετά αυξημένη, σε σχέση με αυτή της Βέροιας, στην οποία λειτουργούν περισσότερα σχολεία ακόμα και του Γιδά, ο οποίος θεωρούνταν κέντρο της ευρύτερης περιοχής του Ρουμλουκιού. Ο παράγοντας, ο οποίος συνετέλεσε στην αύξηση της επιχορήγησης, δεν είναι άλλος από την τόνωση του Ελληνικού στοιχείου και της Ελληνικής παιδείας σε ένα χώρο, ο οποίος πλήττεται ήδη από τη Ρουμανική προπαγάνδα. Είναι γνωστό ότι τα ποσά, που διέθετε η προπαγάνδα για την παιδεία, ήταν πολλαπλάσια από αυτά, που διέθεταν οι Ελληνικές αρχές . Αυτό συνετέλεσε και στη μεταστροφή πολλών Βλαχοπαίδων στα σχολεία, τα οποία διατηρούσε η προπαγάνδα, καθώς, επίσης, και στην εξαφάνιση πολλών Ελληνικών σχολείων, λόγω της έλλειψης των αναγκαίων οικονομικών πόρων.
Το σχολικό έτος 1889-1890 είναι το τελευταίο, για το οποίο παραθέτονται στοιχεία στο συγκεκριμένο έγγραφο της Επιτροπής. Για το συγκεκριμένο σχολικό έτος επιχορηγήθηκαν και πάλι τα σχολεία της Βέροιας, του Γιδά και του Σελίου. Η επιχορήγηση, όμως, αυτή αναφέρεται μόνο στην πρώτη τετραμηνία του σχολικού έτους (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος) για τα σχολεία της Βέροιας και του Γιδά, ενώ το σχολείο του Σελίου επιχορηγήθηκε μόνο για τη διμηνία Σεπτέμβριος – Οκτώβριος. Στοιχεία για την υπόλοιπη σχολική χρονιά δεν παραθέτονται.
Αναλυτικότερα, τα σχολεία της Βέροιας επιχορηγήθηκαν με το ποσό των 10 λιρών για το χρονικό διάστημα, που αναφέραμε παραπάνω. Ο Γιδάς έλαβε 6 λίρες, ενώ το σχολείο του Σελίου 5,66 λίρες για το δίμηνο, που προαναφέραμε. Αυτό, που παρατηρούμε και πάλι, είναι ότι η Επιτροπή ενισχύει ιδιαίτερα το σχολείο του Σελίου, το οποίο λαμβάνει το ίδιο περίπου ποσό με το Γιδά για χρονικό διάστημα δύο μηνών, τη στιγμή που στο Γιδά οι 6 λίρες κατανέμονται ισόποσα σε τέσσερις δόσεις. Οι λόγοι πιστεύουμε πως είναι οι ίδιοι με αυτούς, που προαναφέρθηκαν παραπάνω. Η προσπάθεια ενίσχυσης της Ελληνικής παιδείας, σε περιοχές που πλήττονταν από διάφορες προπαγάνδες. Αυτός, άλλωστε, ήταν και ο σκοπός της ίδρυσης του Συλλόγου αρχικά και μετέπειτα της Επιτροπής.
Πίνακας Ι: Επιχορηγήσεις σχολών της Επαρχίας Βεροίας από την «Επιτροπή Ενίσχυσης της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας».
Εκτός από τα παραπάνω στοιχεία στο ίδιο έγγραφο περιλαμβάνονται και στοιχεία από άλλες περιοχές της επαρχίας Βεροίας, οι οποίες δεν έλαβαν επιχορήγηση για τα σχολεία, που λειτουργούσαν σε αυτές, αλλά τα συντηρούσαν λαμβάνοντας πόρους από άλλες πηγές και, κυρίως, από την εκκλησία και τους κατοίκους τους.
Οι περιοχές, που περιλαμβάνονται στο έγγραφο, είναι η Νάουσα, το Νεοχώρι, το Νησέλι, το Νησί, η Ξεχασμένη και το Παλαιοχώρι. Το έγγραφο μας πληροφορεί για τα σχολεία, που λειτουργούν σε κάθε μέρος ξεχωριστά και για τους οικονομικούς πόρους, με τους οποίους συντηρούνται.
Έτσι, λοιπόν, στη Νάουσα, η οποία περιγράφεται ως πόλη της Επαρχίας Βεροίας, λειτουργούσε Ελληνική Σχολή, η οποία είχε τρεις τάξεις, στις οποίες φοιτούσαν 320 μαθητές. Επίσης, στην πόλη λειτουργούσε Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο, στα οποία φοιτούσαν 100 και 125 μαθήτριες. Η Ελληνική Σχολή συντηρούνταν από χορηγήματα, τα οποία προέρχονταν από συνδρομές των κατοίκων, του παγκαριού των Εκκλησιών, των ενοικίων και των δικαιωμάτων εγγραφής. Το άθροισμα όλων αυτών ανέρχονταν σε 370 λίρες.
Όλες οι υπόλοιπες περιοχές, που αναφέρονται στο έγγραφο, είναι περιοχές του Ρουμλουκιού, περιγράφονται ως τσιφλίκια και ανήκουν στην Επισκοπή Καμπανίας. Πιο συγκεκριμένα, πληροφορούμαστε ότι στο Νεοχώρι και το Παλαιοχώρι λειτουργούσε Γραμματοδιδασκαλείο με τρεις τάξεις, στις οποίες φοιτούσαν 25 και 20 μαθητές αντίστοιχα . Για το σχολείο του Νεοχωρίου γνωρίζουμε, επίσης, ότι συντηρούνταν από συνδρομές και από το παγκάρι της Εκκλησίας του χωριού.
Τέλος, στο Νησέλι, στο Νησί και στην Ξεχασμένη λειτουργούσε από μία τάξη στο Γραμματοδιδασκαλείο του κάθε χωριού, στην οποία φοιτούσαν επίσης 25, 15 και 22 μαθητές αντίστοιχα . Αξίζει να αναφερθεί ότι πιθανότατα είναι η πρώτη χρονικά μαρτυρία, που αποδεικνύει τη λειτουργία σχολείων στα χωριά Νησέλι και Νησί, μιας και όπως δηλώνεται σε δημοσίευμα του τύπου του 1884 , τα συγκεκριμένα χωριά δε διέθεταν σχολεία.
Πίνακας ΙΙ: Περιοχές της Επαρχίας Βεροίας, που δεν έλαβαν επιχορήγηση από την «Επιτροπή Ενίσχυσης της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας».
Εκτός από τις παραπάνω πληροφορίες, από το ίδιο και από ένα άλλο έγγραφο της Επιτροπής πληροφορούμαστε και τους υποτρόφους, τους οποίους στήριζε η Επιτροπή στην Επαρχία Βεροίας.
Ο θεσμός των υποτρόφων εμφανίζεται από τα μέσα του 19ου αιώνα και σχετίζεται, αρχικά, με το πρόσωπο του Δ. Ρακτιβάν, ο οποίος παρείχε 60 λίρες για τις σχολές της Βέροιας, οι οποίες μετά το θάνατό του αυξήθηκαν σε 100 λίρες. Παράλληλα παρείχε υποτροφίες σε μαθητές της Βέροιας για σπουδές στη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη . Υποτροφίες παρείχαν και διάφοροι σύλλογοι στήριξης της Ελληνικής Παιδείας και των γραμμάτων, όμοιοι ή παρόμοιοι αυτών, που αναφέραμε παραπάνω. Στην επαρχία Βεροίας μαρτυρίες για οικονομική στήριξη υποτρόφων από τέτοιους φορείς έχουμε από το σχολικό έτος 1884-1885, οπότε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης διαθέτει 2580 γρόσια για υποτροφίες μαθητών των εκπαιδευτικών καταστημάτων της Βέροιας και συγκεκριμένα των Κωνσταντίνου Ε. Χατζηνώτα, Δημήτριου Κ. Χαντζή, Νιώπα Δημήτριου και Ελισάβετ Κωτούλα.
Από τα έγγραφα του Υπ. Εξ. πληροφορούμαστε για την επιδότηση υποτρόφων από το σχολικό έτος 1887-1888. Το συγκεκριμένο έτος η Επιτροπή επιδοτεί 4 υποτρόφους. Πρόκειται για τους Στέφανο Παπαθανασίου, 17 ετών (Β΄ Γυμνασίου), Δημήτριο Θωμά, 14 ετών (Β΄ Γυμνασίου), Εμμανουήλ Νικολαΐδη, 16 ετών (Α΄ Γυμνασίου) και Εμμανουήλ Κοκοβίτη, 15ετών (Α΄ Γυμνασίου). Πατρίδα και των τεσσάρων αναφέρεται η Βέροια. Σε έκθεσή του ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης Γ. Δοκός προτείνει την ανανέωση των υποτροφιών τους, μιας και η βαθμολογία τους και η διαγωγή τους τούς το επιτρέπει . Ένας άλλος λόγος, που προτείνεται η ανανέωση των υποτροφιών των τεσσάρων μαθητών, είναι και η δημιουργία Γ΄ Γυμνασιακής τάξης στην πόλη, σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο πρόξενος στην έκθεσή του, οπότε η συνέχιση της υποτροφίας θα αποτελέσει κίνητρο για τους μαθητές, ώστε να παρακολουθήσουν την επόμενη τάξη. Η πρόταση του Προξένου έγινε αποδεκτή και οι 4 υπότροφοι έλαβαν το ποσό των 4 λιρών (1 λίρα ο καθένας) για το σχολικό έτος 1888-1889 στις 24-2-1889. Από αυτούς οι δύο, Στέφανος Παπαθανασίου και Δημήτριος Θωμά, ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους, ενώ οι υπόλοιποι δύο συνέχισαν τις σπουδές τους εξακολουθώντας να λαμβάνουν τις υποτροφίες τους.
Έτσι, το σχολικό έτος 1889-1890 ως υπότροφοι εμφανίζονται οι Εμμανουήλ Νικολαΐδης και Εμμανουήλ Κοκοβίτης, οι οποίοι επιχορηγούνται με το ποσό των τεσσάρων λιρών (2 λίρες ο καθένας). Το συγκεκριμένο σχολικό έτος οι δύο μαθητές φοιτούσαν στη Γ΄ Γυμνασιακή τάξη. Το συγκεκριμένο σχολικό έτος είναι και το τελευταίο, για το οποίο διαθέτουμε πληροφορίες για υποτρόφους των σχολών της Βέροιας από το έγγραφο του Υπ. Εξ. Γνωρίζουμε, όμως, ότι υποτροφίες συνέχισαν να παρέχονται από διαφόρους φορείς, ενώ λίγο πριν τα μέσα της δεκαετίας του 1890 υποτροφίες χορηγεί, πλέον, και η Ορθόδοξη Κοινότητα της Βέροιας, με σκοπό την αποστολή μαθητών σε σχολές εκτός Βεροίας, προκειμένου να διδαχθούν ένα αντικείμενο, το οποίο με την επιστροφή τους στην πόλη θα το διδάξουν στα σχολεία της Βέροιας .
Από όλα τα παραπάνω στοιχεία διαπιστώνεται το έντονο ενδιαφέρον του Ελληνικού κράτους να συντηρήσει άσβεστη τη φλόγα της Ελληνικής παιδείας και του πολιτισμού στις Οθωμανοκρατούμενες περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης, μεταξύ των οποίων ήταν και η επαρχία Βεροίας.
1. Στοιχεία για την οικονομική κατάσταση των Σχολών της Βέροιας αντλούμε, κυρίως, από τις εργασίες του κ. Παύλου Πυρινού, ο οποίος ασχολήθηκε διεξοδικά με το θέμα της εκπαίδευσης στη Βέροιας. Βλ. Π. Πυρινού, Η Συμβολή της μητροπόλεως Βεροίας στην Παιδεία κατά τον 19ο αιώνα, Θεσσαλονίκη, 1983, σ.σ. 35-43, του ιδίου, «Νέα στοιχεία: Η Ιερά Μητρόπολη στήριγμα των σχολείων της Βέροιας (1883-1886) από ανέκδοτο κώδικα», Βεροιώτικα Σημειώματα, Βέροια, 2009, σ.σ. 29-32. Επίσης για τα σχολεία της Βέροιας βλ. Γ. Χιονίδη, «Τα σχολεία της Βέροιας κατά τα έτη 1849-1912 βάσει ανέκδοτων εγγράφων», Μακεδονικά, 11 (1971), Θεσσαλονίκη, σ.σ. 1-28.
2. Παραδείγματα τέτοιων συλλόγων αποτελούν οι: «Εκπαιδευτικό Φροντιστήριο», «Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως», «Σύλλογος προς διάδοση των ελληνικών γραμμάτων» κ.α. Για περισσότερα βλ. Ο εν Αθήναις προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος, Έκθεσις των πεπραγμένων από της συστάσεως αυτού μέχρι τούδε. 17 Απριλίου 1869-31 Δεκεμβρίου 1871, Αθήναι, 1872, Ο εν Αθήναις προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Σύλλογος Έκθεσις των κατά τo 1875 πεπραγμένων, Αθήνησι, 1876, Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδα, «Όργανα Διοίκησης της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Βέροιας κατά της ύστερη Οθωμανοκρατία», Χρονικά Ιστορίας & Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, 8 (Ιαν.-Μαρτ. 2010), σ.15, Φούκης Χαράλαμπος, Κανονισμός της υπέρ της επαρχίας Φιλιατών της Ηπείρου Φιλεκπαιδευτικής αδελφότητας “Η ΑΓΑΠΗ”, εισήγηση στο 2ο Εκπαιδευτικό Συνέδριο «Γλώσσα, Σκέψη, και Πράξη στην Εκπαίδευση», 19 – 21 Οκτωβρίου 2007, Ιωάννινα.
3. Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδα, «Όργανα Διοίκησης…», ο.π., σ.14.
4. Π. Πυρινού, «Νέα στοιχεία…», ο.π., σ.29.
5. Στον Άγιο Αντώνιο λειτούργησε χρηματοπιστωτικό ίδρυμα για την οικονομική ενίσχυση της Ορθόδοξης Κοινότητας Βεροίας. Λεπτομέρειες βλ. Π. Πυρινού, «Εκπαιδευτική, κοινωνική και τραπεζική δραστηριότητα της Εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου Βέροιας (1872-1875)», Βεροιώτικα Σημειώματα, Βέροια, 2009, σ.σ. 25-28.
6. Π. Πυρινού, «Οι Επίτροποι – έφοροι (εφοροεπίτροποι) των εκπαιδευτικών καταστημάτων Βεροίας (1886-1891), Βεροιώτικα Σημειώματα, Βέροια, 2009, σ.σ. 33-36.
7. Βλ. Φιλώτα Δίτσα, Η εκπαιδευτική πολιτική του Ελληνικού κράτους στον Μακεδονικό και Θρακικό χώρο.
8. Για τις δραστηριότητες του Συλλόγου βλ. βιβλιογραφία στην υπ. 2.
9. E. Μπέλια, Εκπαίδευση και αλυτρωτική πολιτική: η περίπτωση της Θράκης, 1856-1912, Θεσσαλονίκη, 1995, 105-106.
10. Ε. Μπέλια, ο.π.
11. Π. Πυρινού, «Νέα στοιχεία…», ο.π., σ.32, σημ.2.
12. Τα συγκεκριμένα στοιχεία εντοπίστηκαν στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών κατά τη διάρκεια ευρύτερης έρευνας και περιλαμβάνονται στο φάκελο 1888 Α.Α.Κ. Α΄.
13. Χρησιμοποιούμε το παλιό όνομα του χωριού όπως δηλώνεται στα έγγραφα του Υπ. Εξ.
14. Πρώτη αχρονολόγητη πληροφορία για ύπαρξη σχολείου στο Γιδά έχουμε μετά το 1791. Από τη δεκαετία του 1870 και μετά οι μαρτυρίες για την εκπαίδευση στο Γιδά αρχίζουν να πληθαίνουν. Περισσότερα στοιχεία βλ. Τιμόθεος Τιμοθεάδης, Η παιδεία στον καζά Γιαννιτσών (περιφέρεια Γιαννιτσών και Γουμενίσσης) 1870-1912, Θεσσαλονίκη, 1988 και Δημήτριος Θ. Μπέλλος «Το Δημοτικό Σχολείο του Γιδά – Σύντομη Αναδρομή στην Ιστορία του» και του ιδίου, «Το δημοτικό σχολείο στο Γιδά στα 1884», Ο Πολίτης, 1-4-1994 (122).
15. Η ημερομηνία που αναφέρθηκε παραπάνω (8-1-1888) αφορά την αποπληρωμή των επιχορηγήσεων του σχολικού έτους 1886-1887.
16. Στο Σέλι λειτουργούσε Σχολείο τους καλοκαιρινούς μήνες, το οποίο αποσκοπούσε στην εκπαίδευση των Βλαχοπαίδων της Βέροιας, τα οποία τους καλοκαιρινούς μήνες μετακινούνταν στο Σέλι. Επρόκειτο για γραμματοδιδασκαλείο το οποίο λειτουργούσε από το 1878. Παράλληλα λειτουργούσε και Ρουμανικό σχολείο από πολύ νωρίς (1872), στο οποίο εκπαιδεύονταν τα Βλαχόπουλα των οικογενειών εκείνων, των οποίων είχε προσεταιριστεί η προπαγάνδα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για το σχολείο, το οποίο λειτουργούσε στη Βέροια και το καλοκαίρι μεταφερόταν στο χωριό. Βλ. Κουκούδη Α., ο.π., Οι Βεργιανοί Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κεντρικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 2001, σ.σ. 197,198,202 και Α. Τζίμα, Σέλι Μια ακόμα Μέκκα των Βλάχων, Βέροια, 2005, σ.76.
17. Η Ρουμανική Προπαγάνδα έκανε την εμφάνισή της στις περιοχές του Βερμίου από το 1870, ενώ οι προσπάθειες εξάπλωσής της εντάθηκε μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης του Ολύμπου στα 1878. Τότε, ο πρωτεργάτης της προπαγάνδας Απόστολος Μαργαρίτης εξασφάλισε αμνηστία για τους Βλάχους, οι οποίοι συμμετείχαν σε επαναστατικά κινήματα, που τους έδωσε την ευκαιρία να επιστρέψουν στην κατεχόμενη ακόμα Μακεδονία, από την επικράτεια του Ελληνικού Κράτους, στην οποία είχαν καταφύγει. Το αντάλλαγμα για την επιστροφή τους ήταν να πάψουν να δουλεύουν υπέρ των Ελληνικών συμφερόντων και να παρέχουν οποιαδήποτε διευκόλυνση στις Οθωμανικές αρχές. Βλ. Κουκούδη Α., ο.π., σ.σ. 119,122.
18. Όπως θα γίνει κατανοητό και στη συνέχεια, το σχολείο του Σελίου επιχορηγούνταν για τους μήνες, τους οποίους λειτουργούσε, καθώς οι Βλάχοι ποιμένες ζούσαν νομαδικά και μετακινούνταν από την Πόλη προς το χωριό το Καλοκαίρι (Απρίλιο) και από το χωριό Σέλι το Χειμώνα (Νοέμβριο) προς την Πόλη. Για τη ζωή και τις μετακινήσεις των Βλάχων βλ. και Κουκούδη, ο.π., σ.196 και Π. Πυρινού, Η Συμβολή, ο.π., σ.36.
19. Δημήτριος Σταματόπουλος, Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση. Προς μια ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ο αιώνα, Αθήνα, 2003, σ.σ. 339-44.
20. Βλ. Κουκούδη Α., ο.π., σ.145,198,200.
21. Για τα σχολεία των δύο χωριών διαθέτουμε και την πληροφορία ότι το 1884 εκπαιδεύονταν σε αυτά από 15 μαθητές με δάσκαλο τον Ευάγγελο Οικονόμου για το Παλαιοχώρι, ενώ το όνομα του δασκάλου του Νεοχωρίου δεν δηλώνεται. Βλ. Δ. Μπέλλου, «Το Δημοτικό Σχολείο του Γιδά στα 1884», ο.π., ο οποίος παραπέμπει στο: Φάρος της Μακεδονίας, 14-7-1884 (αρ. φ.858).
22. Στα 1884 τα παραπάνω σχολείο διέθετε μόνο η Ξεχασμένη, στο οποίο φοιτούσαν 8 μαθητές με δάσκαλο τον Ι. Γρεβενιώτη. Βλ. Δ. Μπέλλου, ο.π.
23. Φάρος της Μακεδονίας, 4-7-1884. Βλ. υποσ. 18.
24. Α.Υ.Ε. Α.Α.Κ., 1888, Υπ. Α. – Έγγραφο του Γενικού Προξένου της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη προς τον Πρόεδρο της «Προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας Επιτροπής». Το έγγραφο φέρει τον Τίτλο «Έκθεση προς τον Πρόεδρο της προς Ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας Επιτροπής». Αναφέρεται στην πρόοδο των υποτρόφων Βεροίας Βοδενών και Γευγελής και στάλθηκε στις 24-8-1888.
25. Π. Πυρινού, «Οι ευεργέτες της Βέροιας», Προσωπογραφικά και ιστορικά, Βέροια, 2009, σ. 22.
26. Π. Πυρινού, Η Συμβολή, ο.π., σ.36.
27. Η βαθμολογία των μαθητών έχει ως εξής: Στέφανος Παπαθανασίου – 4,80, Δημήτριος Θωμά – 4,75, Εμμανουήλ Νικολαΐδης – 4,52 και Εμμανουήλ Κοκοβίτης – 4,52. Η διαγωγή τους αναφέρεται ως καλή.
28. Βλ. Κ.Ι.Μ.Β.Ν. Πρακτικά Γεν. Συνελεύσεως, σ.σ. 33-34 και Πρακτικά Εφορίας…, ο.π., σ.7β και 16 α και Π. Πυρινού, «Ο θεσμός της Κεντρικής Εκκλησιαστικής Επιτροπής και η εκπαιδευτική και πολιτιστική πρόοδος της Βέροιας», Βεροιώτικα Σημειώματα, ο.π., σ. 42.